RODZINA JAKO ŚRODOWISKO SPOŁECZNO - WYCHOWAWCZE

 

http://malzenstwo.info.pl/page/2/

RODZINA JAKO ŚRODOWISKO SPOŁECZNO-WYCHOWAWCZE
Rodzina jest podstawową komórką organizmu społecznego, od jej jakości zależy
wartość społeczeństwa, a także osobisty los jednostki. W rodzinie człowiek przeżywa
najważniejszy okres, w którym kształtuje się jego styl życia, system preferowanych
wartości i pogląd na świat. Dom rodzinny jest miejscem, w którym człowiek może
wyrazić siebie w sposób emocjonalny i indywidualny. Bez wątpienia rodzina jest
najważniejszym środowiskiem w życiu człowieka.
Samo środowisko określane jest jako „składniki struktury otaczającej człowieka,
które działają jako system bodźców i powodują określone reakcje psychiczne. Istotnym
wymiarem tak rozumianego środowiska rodzinnego jest jej wychowawczy charakter”11.
Rola rodziny jest bardzo ważna, ponieważ stanowi pierwsze i podstawowe
środowisko społeczne dziecka, w którym dokonuje się rozwój wszystkich jego struktur.
Z rodziną związanych jest także wiele ważnych wydarzeń życiowych: pierwsze kroki,
słowa, pójście do przedszkola, narodziny rodzeństwa, pierwsza miłość, zawarcie
małżeństwa, rodzicielstwo.Według prof. W. Świątkiewicza - „Człowiek oczyma rodziny patrzy na otaczający
go świat społeczny, uczy się go nazywać i klasyfikować, uznawać za przyjazny
lub wrogi, swój lub obcy. W jej perspektywie postrzega sens swojego życia, formułuje
własne cele życiowe i sposoby ich osiągania. Tak właśnie kształtowana jest
podstawowa rzeczywistość kultury, która na zawsze już stanie się symbolicznym
układem odniesienia zarówno wówczas, gdy w swoim dorosłym życiu człowiek będzie
twórczo rozwijał rodzinne doświadczenia, jak i wtedy, gdy będzie im własnym
postępowaniem zaprzeczał”.
Rodzina oddziałuje na dzieci i młodzież socjalizującą, stwarzając warunki
sprzyjające rozwojowi lub hamujące go. Niezależnie od tego, jak funkcjonuje, czy jest
środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia cechy patologii -
w każdym przypadku kształtuje ich osobowość, postawę społeczną, wyznacza koleje losu.
Istotne znaczenie dla wewnętrznej organizacji rodziny mają wzajemne stosunki
między małżonkami. Stosunki mąż - żona oddziałują na pozostałe systemy stosunków interpersonalnych w rodzinie, dlatego zasadniczym zagadnieniem w rodzinie jest
problem integracji małżeńskiej.„Integracja rodziny zawiera dwa główne aspekty: integrację celów (jednakowe
pojmowanie i uznawanie tej samej hierarchii wartości przez członków rodziny)
oraz integrację środków służących osiąganiu celów”.
„Brak integracji powoduje napięcie i niezgodne współżycie rodziców, które dostarcza
dzieciom najsilniejszych i najistotniejszych bodźców afektogennych”.
Dziecko, jeżeli ma być szczęśliwe, musi mieć poczucie emocjonalnego ciepła
i akceptacji ze strony osób najbliższych- rodziców. Potrzeba bezpieczeństwa,
czyli posiadania bezpiecznego domu, w którym człowiek jest akceptowany i znajduje
oparcie jest również ważna, jak codzienne pożywienie. Bezpiecznie czuje się dziecko
przeświadczone o miłości rodzicielskiej, dziecko kochane przez rodziców. Każde
dziecko potrzebuje od swoich rodziców dowodów prawdziwego uczucia miłości,
spokoju, szczęścia. Ogólnie akceptujący stosunek do dziecka pozwala mu znosić
niepowodzenia i zachowywać wiarę w siebie.
Dla prawidłowo przebiegającego procesu wychowania ważne jest całe środowisko domu
rodzinnego, wzbogacane przede wszystkim o otwartość, entuzjazm, spontaniczność, radość.
Chodzi, więc o takie środowisko rodzinne, w którym dzieci powinny czuć się kochane,
a dzięki temu stawać się ufne, samodzielne, by rozwijały własne myśli, uczucia, nadzieje,
działania, miały możliwość obserwacji autentycznych form zachowań.
Istotną właściwością systemu rodzinnego jest specyficzny układ ról rodzinnych
oraz związków zachodzących między nimi.
„Na kształtowanie się psychospołecznych cech osobowości dziecka doniosłe
znaczenie wywierają zróżnicowane pod względem jakościowym i odmiennie
funkcjonujące wpływy matki i ojca w rodzinie”. Do specyficznej roli matki należy
głównie poczęcie nowego życia, ciąża, poród, karmienie i pielęgnowanie noworodka.
W naszej kulturze znacznie wyższą rangę przypisuje się matce. Od matki oczekuje się
ekspresji uczuć, serdeczności, ciepła, wyrozumiałości i tworzenia atmosfery
emocjonalnej w rodzinie, zrozumienia i zaspokojenia potrzeb innych, wprowadzenia
dziecka w krąg szerszej rodziny i tradycji. Ogromne znaczenie przypisuje się
przekazywaniu miłości macierzyńskiej dzieciom. Jest to jedna z podstawowych ról, jaką
wypełnić powinna matka. Miłość matczyna niezbędna jest dla rozwoju uczuciowego
dziecka. Wokół niej będą się układały stosunki dziecka najpierw z matką, następnie
z innymi członkami rodziny. Szczególną rolę przypisuje się matce w rozwoju uczuć
społecznych, socjalizacji i zależności dziecka.
Ważnym zadaniem matki jest zaspokojenie potrzeb dziecka, które kształtują wzajemne
więzi i stosunki. W miarę rozwoju dziecka, obok zależności fizycznej i psychicznej,
rozwija się jego niezależność.
Rola ojca w rodzinie jest inna niż matki. „Od ojca oczekuje się działalności, siły,
zaradności, odpowiedzialności za podejmowanie zadania, czuwanie nad przestrzeganiem
norm społecznych, stwarzanie oparcia dla żony i całej grupy rodzinnej”.
Wskazuje się także na fakt, iż składnikiem społecznej roli ojca jest miłość, którą obdarza
on dziecko. Miłość ojca pełni w rozwoju dziecka inną funkcję niż miłość matki, która jest
bezwarunkowa i wszechogarniająca. Dziecko, aby być kochanym przez matkę nie musi
spełniać żadnych warunków, wystarczy, że jest jej dzieckiem. Natomiast inaczej kształtuje
się miłość ojcowska. Ojciec kocha dziecko za to, że spełnia ono jego oczekiwania, że jest
źródłem jego radości i dumy. Dziecko, aby zasłużyć na miłość ojca i ją utrzymać musi
postępować zgodnie z jego oczekiwaniami, podporządkowując się jego wymaganiom.
Jest, więc ona w mniejszym stopniu źródłem zaspokajania potrzeb, ale stanowi silny
bodziec do kształtowania prawidłowego rozwoju.
„Oddziaływanie ojca na dziecko jest również pośrednie. Wpływa na dziecko
także poprzez matkę. Kobieta kochana i szczęśliwa ma wszelkie dane ku temu, aby dać
dziecku uczucie pogodne i spokojne, jakiego nie mogłaby dać matka niekochana i źle
traktowana przez męża”.
Postawa uczuciowa ojca w interakcjach z matką, dzieckiem i innymi członkami rodziny
w szczególny sposób udziela się dziecku. Jeżeli ojciec w zachowaniu przejawia agresję,
nerwowość, nieopanowanie, to podobne stany uczuciowe mogą powstać u dziecka.
Natomiast spokój, opanowanie, poczucie bezpieczeństwa również udzielają się dziecku.
Nawiązanie więzi uczuciowej z ojcem odgrywa ważną rolę jako czynnik uspołecznienia
dziecka. Ojciec musi aktywnie uczestniczyć w procesie wychowania dziecka,
aby wpłynąć pozytywnie na jego rozwój społeczny. Powinien, więc z jednej strony przez
zainteresowanie się dzieckiem wzbudzić jego uczucie przywiązania do swojej osoby
i stąd płynąca chęć naśladowania, z drugiej natomiast strony- przestrzegać
reprezentowane przez siebie postawy konserwatywne. Skuteczność właściwego
oddziaływania ojca zależy od tego, czy będzie on sam reprezentował wartości społeczne.
W rodzinie ojciec wobec dziecka reprezentuje również siłę fizyczną, stanowczość,
zapewnia byt materialny, zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa i stabilność.
We współczesnych rodzinach występują coraz częściej wyraźne przekształcenia
ról matki i ojca w kierunku ich współdziałania. Wiąże się to przede wszystkim
ze wzrastającym poziomem wykształcenia i kwalifikacji zawodowych kobiet oraz ich
udziału w zabezpieczeniu materialnym warunków życia rodziny. Specyficzne role
matki i ojca ulegają pewnej modyfikacji dostosowanej do płci, charakteru i osobowości
rodziców. W coraz szerszym zakresie ojciec uczestniczy w pracach domowych
i problemach dotyczących wychowania dzieci. Udział w tych zajęciach zacieśnia jego
stosunki z żoną i dziećmi oraz ułatwia mu lepsze zrozumienie ich potrzeb.
Zaspokojenie potrzeb biologicznych, psychicznych i społecznych dziecka, stworzenie
warunków do jego rozwoju to główne elementy wspólnych ról rodzicielskich zarówno
matki, jak i ojca. Ważne staje się umiejętne pełnienie ról rodzicielskich, które wymaga
rozwiązywania różnych złożonych problemów życiowych.
M. Wolicki określił podstawowe warunki konieczne do skutecznego pełnienia ról
rodzicielskich. Zalicza do nich głównie: „psychiczną i społeczną dojrzałość rodziców,
znajomość norm związanych z rolami, odpowiednio ukształtowane postawy
rodzicielskie, zdolność do bezinteresownej miłości, akceptacja roli związanej z własną
płcią i roli małżeńskiej, posiadanie odpowiedniej motywacji do pełnienia ról
rodzicielskich, akceptacja osób i ról partnera i dzieci, wzajemne przystosowanie
rodziców polegające na uzgodnieniu ról”.
Pojęcie roli rodzinnej kształtuje się przede wszystkim w codziennych sytuacjach życia
rodzinnego, które decydują w znacznym stopniu o tym jak dziecko będzie pojmowało
i realizowało rolę ojca i matki w swym późniejszym, dorosłym życiu.
Rodzina jest traktowana jako szczególna kategoria społeczna, w której stosunki
oparte są na niespotykanym w innych typach zbiorowości poziomie intymności
i bliskości. Relacje w rodzinie wynikają z bezpośredniego oddziaływania na siebie jej
członków, niezależnie od zajmowanych formalnych statusów społecznych,
od zhierarchizowania istniejącego wewnątrz rodziny. Powstają w codziennych
kontaktach, w ramach wzajemnych świadczeń, pomocy, w trakcie wspólnego
realizowania celów. Kontakty te mają często stały, zwyczajowy charakter i wyznaczają
swoisty dla każdej rodziny klimat. Wzajemne relacje i wydarzenia ze wspólnego życia
tworzą historię rodziny i jej niepowtarzalną wartość. Dzieje rodziny są powiązane
z czasem jej trwania.
W kształtowaniu pozytywnych relacji w rodzinie niebagatelną rolę odgrywa styl
komunikowania, który powinien sprzyjać osiąganiu porozumienia, eliminowaniu
zakłóceń, sprawnemu wykonywaniu zadań oraz satysfakcji z przebiegu interakcji.
Poprawna komunikacja jest podstawowym warunkiem udanego życia rodzinnego
i bardzo ważnym czynnikiem szczęścia w rodzinie. Komunikacja w rodzinach
szczęśliwych zwiększa wzajemne poznanie, informacje bezsłowne są zgodne
z wypowiadanymi słowami, partnerzy zwracają się wprost do siebie, a kontakt słowny
nie jest jedyną formą porozumiewania się. Członkowie rodziny są zdolni wyrazić swój
osobisty punkt widzenia bez kwestionowania zdania innych. Taka komunikacja daje
członkom rodziny dużo zadowolenia, dostarcza okazji do wspólnego podejmowania
decyzji i rozwiązywania problemów, zwiększa poczucie wspólnoty.
Komunikacja wewnątrz rodziny przebiega na trzech zasadniczych płaszczyznach:
1. pomiędzy małżonkami,
2. między rodzicami i dziećmi,
3. między rodzeństwem.
Komunikacja pomiędzy małżonkami zawiera w sobie szereg relacji o charakterze
intymnym, jak również wymianę informacji na temat sposobów wychowywania dzieci,
rozwiązywania bieżących spraw i problemów rodzinnych, sposobów organizowania
życia rodzinnego.
Komunikacja między rodzicami i dziećmi obejmuje przede wszystkim wymianę
informacji na temat potrzeb życiowych dzieci, ich sytuacji w domu, środowisku szkolnym
i rówieśniczym. Poprzez bezpośredni, codzienny kontakt z dziećmi, a przede wszystkim
rozmowę, rodzice dowiadują się o potrzebach dziecka, o tym co się wydarzyło w szkole
i na podwórku, pomagają dzieciom w rozwiązywaniu ich problemów, uczą dzieci kultury
słowa, pokazują wzorce prawidłowego zachowania i uczą sposobów radzenia sobie
w trudnych sytuacjach oraz unikania zagrożeń dla rozwoju.Komunikacja między rodzeństwem pomaga dzieciom w opanowaniu zasad
współżycia w grupie, wymieniać wielorakie doświadczenia, jest okazją do zabawy,
a przede wszystkim uczy dzielenia się wspólną przestrzenią w miejscu zamieszkania
i dopasowywania własnych potrzeb do potrzeb wszystkich członków rodziny.
Rodzina jako środowisko jest także miejscem, w którym dokonuje się wspólne
przeżywanie tradycji, zarówno tej rodzinnej, jak i szerszej - tradycji społeczności
lokalnej, tradycji religijnej, narodowej i patriotycznej. To właśnie w rodzinie dokonuje
się podstawowy przekaz wartości moralnych, duchowych, kulturowych, religijnych.
Istotną rolę odgrywa tu umiejętność organizowania życia rodzinnego w kierunku
wspólnotowego przeżywania tych wartości i uczestniczenia w różnorodnych
zdarzeniach o charakterze kulturalnym.
Zasadniczym wymiarem życia rodziny jest jej wspólnotowy charakter. Istnienie
rodziny wypływa, bowiem z natury ludzkiej i nie jest tylko dziełem umowy społecznej.
„U jej podstaw leży naturalny podział na dwie płci, zróżnicowanie wiekowe, popędy
seksualne, instynkt macierzyński i ojcowski. Wymaga od swoich członków (głównie
od małżonków) integralnego zespolenia celów i dążeń podejmowanych dobrowolnie
a jednocześnie z poczuciem wewnętrznej konieczności. Daje swoim członkom wiele
radości i przyjemności nie gwarantowanych przez inne grupy społeczne. Uspołecznia
uczucia i dążenia swoich członków tak, że czują się oni zespoleni w dążeniu do celu
i gotowi są zrezygnować ze swobody indywidualnej i wolności na rzecz grupy rodzinnej”19.
Osnową wspólnotowego charakteru rodziny jest miłość, szacunek oraz poczucie
współodpowiedzialności wszystkich członków rodziny ukierunkowane na rozwój dobra
wspólnego, opieka i troska o prawidłowy rozwój i wychowanie dzieci, zabezpieczanie
podstawowych potrzeb każdego członka rodziny, wspieranie się w zwykłych i trudnych
momentach życia rodzinnego.
Ważną rolę w życiu rodziny odgrywa międzypokoleniowa więź, utrzymywanie
systematycznych kontaktów z dziadkami i rodziną rodziców. Dostrzeganie
i przeżywanie tej więzi przez dzieci określa ich umiejętność budowania trwałych relacji
z rodziną i rodzeństwem w chwili, gdy podejmą samodzielne dorosłe życie.
Prawidłowa więź rodzinna przyczynia się do integracji rodziny, w takiej rodzinie
procesy scalające rodzinę i ekspansja działań na zewnątrz są zrównoważone. Więź
rodzinna (czyli kompleks sił przyciągających członków rodziny nawzajem do siebie
i wiążących ich ze sobą) oparta na wolnym wyborze wartości scalających, daje poczucie
jedności rodziny, ale i równocześnie własne zainteresowania oraz utrzymuje kontakty
z ludźmi z poza rodziny.
Jak ważna jest więź rodzinna dla stworzenia i kształtowania pozytywnej
atmosfery wychowawczej oraz wzajemnego zrozumienia mogą świadczyć słowa
wyrażone przez K. Wojtyłę: „Człowiek potrzebuje gniazda utkanego z miłości, ciepła
i serdeczności, gniazda utkanego z więzi wiary i nadziei i miłości. Dopiero te więzi,
łączące osoby, czynią rodzinę realną rodziną”20.
Analizując więź rodzinną, można wyróżnić kilka jej składników, a mianowicie21:
 poczucie odpowiedzialności za osoby z rodziny,
 wspólne zabezpieczenie warunków bytowych,
 troskę o zdrowie bliskich, stwarzanie warunków do osiągnięcia sukcesów
w samodzielnym życiu,
 uczucie miłości i serdeczności,
 wzajemną ocenę osób w rodzinie,
 przyjmowanie wzorców osobowych od osób znaczących.
Należy pamiętać, że o jakości więzi świadczą przede wszystkim uczucia społeczne,
które zaspokajają ludzkie potrzeby.
„Charakter więzi rodzinnej, wzajemne traktowanie siebie przez członków rodziny
określa to, co potocznie nazywamy atmosferą rodzinną”22.
Można mówić o atmosferze korzystnej dla rozwoju i kształcenia osobowości
dziecka oraz atmosferze wpływającej ujemnie na postępy w rozwoju psychicznym
dziecka, prowadzącej do powstania zaburzeń w jego zachowaniu, jak i do głębszych
defektów osobowości. Między tymi dwoma biegunami jest wiele stopni pośrednich.
Może dominować w danej rodzinie klimat ciepły, dobrym, serdeczny, gdzie członków
rodziny łączy pozytywna więź emocjonalna taka jak: wzajemne zaufanie, miłość,
szacunek, tolerancja, a stosunki między nimi oparte są na: współdziałaniu, podziale
obowiązków i przywilejów, wzajemnej pomocy. Lub też może przeważać w danej
rodzinie klimat, gdy wyżej wymienione właściwości i inne jeszcze sprzyjające dodatnim
kontaktom interpersonalnym między jej członkami, występują w słabym nasileniu
lub nie ma ich w ogóle albo, gdy w ich miejsce pojawiają się cechy przeciwstawne.
Irena Obuchowska wyróżniła następujące rodzaje atmosfer rodzinnych,
które cechują negatywne kontakty interpersonalne między jej członkami:
1. atmosfera napięta - charakteryzuje ją wzajemna nieufność, niedomówienia
oraz poczucie zagrożenia,
2. atmosfera hałaśliwa - ciągle dochodzi do awantur i kłótni,
3. atmosfera depresyjna - dominuje smutek, przygnębienie i rezygnacja,
4. atmosfera obojętna - brak więzi uczuciowej pomiędzy rodzicami a dziećmi,
5. atmosfera nadmiaru emocji i problemów - dziecko otoczone jest nadmierną
czułością lub zbytnio absorbowane sprawami rodziny.
Brak więzi uczuciowej między rodzicami sprawia, że rodzina staje się zagrożeniem
dla rozwoju dzieci. Zerwana więź uczuciowa między rodzicami niszczy strukturę
rodziny, jej spoistość, pozytywne stosunki między wszystkimi członkami, wytrąca
ich z równowagi, zaburza prawidłowy rozwój osobowości dziecka, utrudnia mu także
przystosowanie społeczne, a często staje się przyczyną zachowań aspołecznych.
Znawcy psychologii rodziny, w rozważaniach nad rolą środowiska rodzinnego
w rozwoju psychicznym dziecka szczególną rolę przypisują kontaktom osobowym
między dzieckiem a rodzicami.
Znaczenie tych kontaktów polega między innymi na tym, że:
1. „Rodzice są pierwszymi partnerami interakcji społecznych dziecka, kontakty
te są przy tym długotrwałe i częste;
2. W kontaktach społecznych z rodziną zaspakajane są podstawowe potrzeby
psychiczne dziecka, tj. doznawanie i odwzajemnianie miłości, współdziałanie
społeczne, uznanie, poczucie bezpieczeństwa itp.;
3. Oddziaływanie rodziców ma charakter dwutorowy; polega na świadomym
działaniu wychowawczym, w wyniku którego dziecko kształtuje swoje zachowania
zgodnie z oczekiwaniami rodziców, jak również przez oddziaływanie
niezamierzone - rodzice stwarzają określone sytuacje, które wyznaczają kierunek
zachowania się dziecka, gdyż stanowią sytuację bodźcową dla podejmowanych
przez nie czynności;W przedstawionych powyżej podstawowych aspektach życia rodziny ujawnia się,
że rodzina jest zawsze jakimś określonym, dynamicznym systemem, społeczną całością,
w której każda osoba jest pod wpływem innej. Istotnym elementem rodziny jest
małżeństwo, a relacje pomiędzy małżonkami warunkują całości zachowań i postaw
rodzicielskich.
Codzienne bytowanie „zdrowej” rodziny oparte jest na funkcjonalnych zasadach:
1. „Problemy są zauważane i rozwiązywane.
2. Wszyscy członkowie rodziny mogą wyrażać swoje spostrzeżenia, uczucia, myśli,
pragnienia i fantazje.
3. Wszystkie relacje są oparte na dialogu i równości. Każdy członek rodziny jest
tak samo ceniony jako osoba.
4. Komunikacja jest bezpośrednia, adekwatna i oparta na konkretnych,
obserwowalnych faktach.
5. Członkowie rodziny mogą zaspokajać swoje potrzeby.
6. Członkowie rodziny mogą być indywidualnościami.
7. Rodzice robią to, co mówią, że zrobią. Dbają o samodyscyplinę.
8. Role w rodzinie są wybierane i zmieniające się.
9. Atmosfera jest radosna i pełna spontaniczności.
10.Zasady wymagają uzasadnienia.
11.Naruszenie wartości drugiej osoby budzi poczucie winy.
12.Błędy są wybaczane i postrzegane jako okazja do uczenia się
13. System rodzinny służy jednostkom.
14. Rodzice są w kontakcie ze zdrowym poczuciem wstydu”.
Istotnym wymiarem „zdrowej” rodziny jest jej niezależność od czynników
patologicznych, w tym zwłaszcza od nałogów - alkoholizmu, narkomanii, przemocy
fizycznej i psychicznej, dewiacji seksualnej, chorób psychicznych. Zdrowa rodzina jest
przede wszystkim rodziną pełną.
„W zdrowej rodzinie matka i ojciec traktują miłość odpowiedzialnie. Mają
odwagę podejmować pracę, której miłość wymaga. Wszyscy są odpowiedzialni
i zaangażowani w pracę dla miłości, która oznacza nie wycofywanie się, ale walkę
prowadzoną w uczciwy sposób i szukanie rozwiązań”.
Stabilność rodziny stanowi bardzo ważny czynnik równowagi emocjonalnej
i zdrowia psychicznego dziecka. To właśnie owa równowaga i stabilność wzajemnych
stosunków między rodzicami, ich poczucie odpowiedzialności oraz więź emocjonalna
między wszystkimi członkami rodziny jest podstawą prawidłowych stosunków w grupie
rodzinnej. Rodzina wytwarza u dziecka moralną kontrolę nad własnym postępowaniem,
kształtuje światopogląd, czyniąc w ten sposób człowieka członkiem określonego
społeczeństwa.
Podsumowując rozważania dotyczące istoty roli rodziny w rozwoju
i wychowaniu dziecka, można stwierdzić, iż jest „ona w swoim zintegrowanym
uniwersalizmie społecznego i psychospołecznego funkcjonowania - jak dotychczas - nie
do zastąpienia i nie sposób sobie wyobrazić jej nieobecność w społeczeństwie
lub katastrofalnych efektów jej krańcowej patologizacji, gdyby takowa miała nastąpić
w okresie rozwoju cywilizacji postindustrialnej. Ludzkość nie wypracowała dotychczas
innej instytucji, która mogłaby skutecznie zastąpić rodzinę i nie wiadomo, czy uda się
to w przyszłości" .
Zródło : UNIWERSYTET ŚLĄSKI
WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH
INSTYTUT SOCJOLOGII
AGNIESZKA KWITOK
,,PRZEMOC W RODZINIE JAKO ŹRÓDŁO
ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH MŁODZIEŻY"
Katowice 2007